ભૂમિકા

હું ધોર અજ્ઞાનરૂપી અંધકારમાં જન્મ્યો હતો અને મારા આધ્યાત્મિક ગુરુએ જ્ઞાનરૂપી પ્રકાશ વડે મારી આંખો ઉઘાડી. હું તેમને સાદર નમસ્કાર કરું છું.

જેમણે આ ભૌતિક જગતમાં ચૈતન્ય મહાપ્રભુની ઇચ્છા પરિપૂણઁ કર​વા માટેના પ્રચારકાર્યની સ્થાપના કરી છે એવા શ્રીલ રૂપ ગોસ્વામી પ્રભુપાદ મને ક્યારે તેમનાં ચરણકમળમાં આશ્રય આપશે?

હું મારા આધ્યાત્મિક ગુરુના ચરણ​વિંદમાં તથા સર્વ વૈષ્ણ​વોના ચરણોમાં સાદર પ્રણામ કરું છું. હું શ્રીલ રૂપ ગોસ્વામીને તથા તેમના જ્યેસ્ઠ ભાઇ સનાતન ગોસ્વામીને તેમજ રધુનાથદાસ તથા રધુનાથ ભટ્ટ્, ગોપાલ ભટ્ટ તથા શ્રીલ જીવ ગોસ્વામીનાં ચરણકમળમાં સાદર પ્રણામ કરું છું. હું ભગ​વાન શ્રી કૃષ્ણચૈતન્યને તથા પ્રભુ નિત્યાનંદને તેમજ શ્રી અદ્રૈત આચાર્ય​, ગદાધર​, શ્રીવાસ તથા અન્ય ગૌરભક્તોને સાદર પ્રણામ કરું છું. હું શ્રીમતી લલિતા તથા વિશાખા સખીઓ સહિત શ્રીમતી રાધારાણી અને શ્રીકૃષ્ણને સાદર પ્રણામ કરું છું.

હે વહાલા કૃષ્ણ ! આપ સંતપ્ત જનોના મિત્ર છો અને સૃષ્ટિના ઉદભ​વસ્થાન છો. આપ ગોપીઓના સ્વામી તથા રાધારાણીના પ્રિયતમ છો. હું આપને સાદર દંડ​વત પ્રણામ કરું છું.

તપેલા સુવર્ણ સમાન દૈહિક કાંતિ ધરાવતા વૃંદાવનના મહારાણી, રાજા વૃષભાનુના પુત્રી તથા ભગવાન શ્રીકૃષ્ણને અત્યંત પ્રિય એવા હે રાધારાણી, હું આપને સાદર પ્રણામ કરું છું.

કલ્પ​વૃક્ષની જેમ સૌ કોઇની ઇચ્છાઓને પૂર્ણ કરી શકે તેવા, પતિત જીવોને પાવન કરનારા અને કૃપાના સાગર જેવા સર્વ વૈષ્ણ​વ ભક્તોને દંડ​વત પ્રણામ કરું છું.

હું શ્રીકૃષ્ણચૈતન્ય, પ્રભુ નિત્યાનંદ, શ્રીઅદ્રૈત, ગદાધર, શ્રીવાસ વગેરે સર્વ ભક્તોને સાદર પ્રણામ કરું છું.

ભગ​વદગીતા ગીતોપનિષદ તરીકે પણ સુપ્રસિદ્ધ છે. તે વૈદિક જ્ઞાનના સારરૂપ છે અને વૈદિક સાહિત્યમાંનું એક અત્યંત મહત્વપૂર્ણ ઉપનિષદ છે. બેશક​,
ભગ​વદગીતા ઉપર અંગ્રેજીમાં અનેક ટીકાઓ છે, અને આ વધુ એક ભાષ્યની આવશ્યક્તા વિષે કોઇ પ્રશ્ન કરી શકે. આ વર્તમાન આવૃત્તિનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે થઇ શકે. તાજેતરમાં જ અમેરિકાની એક મહિલાએ મને તેના માટે ભગ​વદગીતાના અંગ્રેજી અનુવાદ અંગે ભલામણ કર​વા વિનંતી કરી હતી. અલબત્ત​, અમેરિકામાં ભગ​વદગીતાની અનેક અંગ્રેજી આવૃત્તિઓ ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ મેં જોયું છે ત્યાં સુધી, અમેરિકામાં જ નહીં પરંતુ ભારત સુધ્ધાંમાં તેમાંની કોઇ પણ આવૃત્તિને નિશ્ચિતપણે પ્રમાણભૂત કહી શકાય તેમ નથી, કારણ કે તેમાંની લગભગ દરેકમાં ટીકાકારે ભગ​વદગીતાની મૂળ અસ્મિતાને  સ્પર્શયા વિના જ​, પોતાના અંગત અભિપ્રાયો વ્યક્ત કર્યા છે.

ભગ​વદગીતાનો મર્મ સ્વયં ભગ​વદગીતામાં જ વ્યક્ત થયો છે. તે આ પ્રમાણે છે : જો આપણે કોઇ ખાસ દ​વા લેવાની હોય તો આપણે લેબલ પર લખેલી સૂચનાઓનું પાલન કર​વું પડે. આપણે આપણા મનના તરંગ પ્રમાણે  કે મિત્રોનાં સૂચનો અનુસાર દ​વાનું સેવન કરી ન શકીએ. દ​વાની ઉપર લખેલાં સૂચનો અનુસાર અથ​વા ડાૅક્ટરે આપેલાં સૂચનો પ્રમાણે જ દ​વાનું સેવન કર​વાનું હોય છે. તેવી જ રીતે, ભગ​વદગીતા તેના ઉદગાતાએ જે પ્રકારે કહેલી, તે જ પ્રમાણે તેનું અર્થઘટન કર​વું જોઇએ તથા તેનો સ્વીકાર કર​વો જોઇએ. ભગ​વાન શ્રીકૃષ્ણ ભગ​વદગીતાના ઉદગાતા છે. ભગ​વદગીતાના દરેક પૃષ્ઠ ઉપર તેમનો ઉલ્લેખ પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર, ભગ​વાન તરીકે થયો છે. નિ:સંદેહ, ભગ​વાન શબ્દનો ઉપયોગ કોઇ કોઇ વાર કોઇ અત્યંત શક્તિશાળી વ્યક્તિ અથ​વા શક્તિશાળી દેવ માટે થાય છે અને અહીં ભગ​વાન શબ્દ નિશ્ચિતપણે પુરુષોત્તમ ભગ​વાન શ્રીકૃષ્ણને એક મહાન વ્યક્તિ તરીકે સૂચિત કરે છે. પરંતુ તે સાથે જ આપણે જાણ​વું જોઇએ કે ભગ​વાન શ્રીકૃષ્ણ એ શંકરાચાર્ય, રામાનુજાચાર્ય​, મધ્વાચાર્ય​, નિમ્બાર્ક સ્વામી, શ્રી ચૈતન્ય મહાપ્રભુ અને વૈદિક જ્ઞાનના બધા જ મહાન આચારર્યોએ સમર્થન કર્યુ છે તે પ્રમાણે પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર છે. ભગ​વાન પોતે પણ ભગ​વદગીતામાં પોતાને પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર તરીકે પ્રસ્થાપિત કરે છે અને બ્રહ્મસંહિતામાં તથા અન્ય પુરાણોમાં, ખાસ કરીને ભાગ​વત​-પુરાણ તરીકે સુપ્રસિધ્ધ શ્રીમદ ભાગ​વતમમાં તેમનો એ જ રીતે સ્વીકાર થયો છે (કૃષ્ણસ્તુ ભગ​વાન સ્વયમ​). આથી, આપણે ભગ​વદગીતાને એ જ પ્રમાણે સમજ​વી જોઇએ, જે રીતે એ સ્વયં ભગ​વાન દ્વારા સમજાવ​વામાં આવી છે. ભગ​વદગીતાના ચોથા અધ્યાય (૪.૧-૩) માં ભગ​વાન કહે છે:

અહીં ભગ​વાન અર્જુનને જણાવે છે કે યોગની આ પદ્ધતિ, ભગ​વદગીતા મેં સ્વંયમ સર્વપ્રથમ સૂર્યદેવને કહી, સૂર્યદેવે તે મનુને કહી અને મનુએ તેની સમજુતી ઇક્ષ્વાકુને આપી. એ રીતે, ગુરુ-શિષ્ય પરંપરા દ્વારા આ યોગ પદ્ધતિ એક વક્તાથી બીજા વક્તાને એમ ઉત્તરોત્તર પ્રાપ્ત થઇ છે. પરંતુ સમયના વહેણમાં તેનો લોપ થયો. પરિણામે, ​માન​વ સમાજનાં કલ્યાણં માટે ભગ​વાને તેને ફરીથી કહી, અર્જુનથી શરુઆત કરીને.

ભગ​વાન અર્જુનને કહે છે કે તેઓ તેને આ પરમ ગુહ્ય રહસ્ય કહી રહ્યા છે, કારણ કે અર્જુન તેમનો ભક્ત અને સખા છે. આનો ભાવાર્થ એ છે કે ભગ​વદગીતા એવો ગ્રંથ છે કે જે ખાસ કરીને ભગ​વદ ભક્ત માટે નિર્માયેલો છે. અધ્યાત્મ​વાદીઓના ત્રણ વર્ગો હોય છે - જ્ઞાની, યોગી તથા ભક્ત​, અથ​વા તો નિર્વિશેષ​વાદી, ધ્યાનયોગી અને ભક્ત​. અહીં ભગ​વાન અર્જુનને સ્પષ્ટપણે કહે છે કે તેઓ તેને ન​વીન પરંમપરાના (ગુરુ-શિષ્ય પરંમપરાના) પ્રથમ પાત્ર બનાવી રહ્યા છે, કેમકે પ્રાચીન પરંમપરા ખંડિત થઇ હતી. તેથી ભગ​વાનની ઇચ્છા એવી હતી કે સુર્યદેવ પાસેથી અન્ય પ્રતિ ઉત્તરોત્તર ચાલી આવેલી સમાન વિચારધારાની બીજી પરંમપરા સ્થાપ​વી અને ભગ​વાનની એવી ઇચ્છા પણ હતી કે તેમના ઉપદેષોનું વિતરણ ન​વેસરથી અર્જુન દ્વારા કર​વાંમા આવે. તેઓ ભગ​વદગીતાને સમજ​વામાં અર્જુનને અધિક્રૃત વ્યક્તિ તરીકે સ્થાપ​વા માગતા હતા. એટલે આપણે જોઇએ છીએ કે ભગ​વદગીતાનું શિક્ષણ અર્જુનને ખાસતો એટલા માટે આપ​વા માં આવ્યું છે, કારણકે અર્જુન કૃષ્ણનો ભક્ત હતો, તેમનો પ્રત્યક્ષ શિષ્ય હતો અને તેમનો અંતરગ મિત્ર હતો. આથી જે મનુષ્ય અર્જુન જેવા ગુણો ધરાવતો હોય, તે જ ગીતા ને સર્વોત્તમ રીતે સમજી શકે છે. કેહ​વાનું તાત્પ્ર્ય એ છે કે તે ભગ​વાન સાથે ના પ્રત્યક્ષ સંબંધ માં રહેલો હોવો જોઇએ, અને તેમનો ભક્ત હોવો જોઇએ. મનુષ્ય જેવો ભગ​વાનનો ભક્ત બને છે, કે તરતજ તે ભગ​વાનસાથે પ્રત્યક્ષ સંબંધ આવી જાય છે. આ વિષય વસ્તુ અત્યંત ગહન છે, પરંતુ સંક્ષેપમાં એમ કહી શકાય છે કે ભક્ત તથા પુર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર વચ્ચે પાંચ પ્રકારમાંથી કોઇ પણ એક પ્રકારનો સંબંધ હોઇ શકે છે.

૧.મનુષ્ય તટસ્થભાવે ભક્ત હોઇ શકે છે-શાંતરસ;

૨.મનુષ્ય નિત્યદાસ તરીકે ભક્ત હોઇ શકે છે-દાસ્યરસ;

૩.મનુષ્ય મિત્ર તરીકે ભક્ત હોઇ શકે છે ​-સખ્યરસ;

૪.મનુષ્ય માતા કે પિતા તરીકે ભક્ત હોઇ શકે છે- વાત્સલ્યરસ;

૫.મનુષ્ય દાંપત્યપ્રેમમાં પ્રિયતમારુપે ભક્ત હોઇ શકે છે- માધુર્યરસ.

અર્જુન ભગ​વાન સાથે મિત્ર તરીકેના સંબધમાં હતો. બેશક, આ મિત્રતા અને ભૌતિક જગતમાં જોવમાં આવતી મિત્રતા વચ્ચે જમીન​-આસમાનનો તફાવત છે. આ તો દિવ્ય મૈત્રી છે કે જે હરકોઇ મનુષ્ય પ્રાપ્ત કરી શક્તો નથી. અલબત્ત, દરેક વ્યક્તિનો ભગ​વાન સાથે અમુક વિશિષ્ટ સંબધ તો હોય છે, અને તે સંબધ ભક્તિ પૂર્ણતા વડે જાગૃત કરી શકાય છે. પરંતુ આપણા જીવનની વર્તમાન અવસ્થામાં આપણે માત્ર પરમેશ્વરને ભૂલી ગયા છીએ એટલુંજ નહી, પરંતુ આપણે ભગવાન સાથેના આપણા સનાતન સંબંધને પણ વિસરી ગયા છીએ. અનેકાનેક, લાખો કરોડો જીવોમાંથી દરેક જીવ ભગવાન સાથે સનાતન રીતે અમુક વિશિષ્ટ સંબંધ ધરાવે છે. આને સ્વરૂપ કહેવાય છે. ભક્તિમય સેવાની પ્રક્રિયા દ્વારા મનુષ્ય એ સ્વરૂપને પુનઃ પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને તે અવસ્થાને સ્વરુપસિદ્ધિ અર્થાત્ વ્યક્તિની બંધારણીય સ્થિતિની પૂર્ણતા કહેવાયા છે. માટે, અર્જુન ભક્ત હતો અને પરમેશ્વર સાથે સખાભાવે સંબંધ ધરાવતો હતો. 

અર્જુનને ભગવદ્ ગીતા કેવી રીતે ગ્રહણ કરી, તે ધ્યાનમાં લેવું જોઈએ. ભગવદ્ ગીતા ગ્રહણ કરવાની તેની રીતનું દશમાં અધ્યાય ( ૧૦.૧૨-૧૪) માં નિરૂપણ થયું છે. 

અર્જુને કહ્યું : " આપ પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર છો, અંતિમ આશ્રય છો, પરમ પવિત્ર અને પરમ સત્ય છો. આપ શાશ્વત, દિવ્ય, આદિ પુરુષ છો, અજન્મા તથા સૌથી મહાન છો. દેવર્ષિ નારદ, અસિત, દેવલ, તથા વ્યાસ જેવા સર્વે મહર્ષિઓ આપના વિષે આ સત્યનું સમર્થન કરે છે અને હવે આપ સ્વયં મારી સમક્ષ એ જ ઘોષણા કરી રહ્યા છો. હે કૃષ્ણ ! આપે મને જે કંઇ  કહ્યું છે તે હું સર્વથા માનું છું. હે પ્રભુ ! દેવો અથવા દાનવો કોઈ આપના સાચા સ્વરૂપને સમજી શકતા નથી."

પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર પાસે થી ભગવદ્ ગીતાનું શ્રવણ કર્યા પછી અર્જુનને કૃષ્ણાનો પરં બ્રહ્મ તરીકે સ્વીકાર કર્યા છે. આમ તો દરેક જીવ બ્રહ્મ છે, પરંતુ સર્વોચ્ચ આત્મા અથવા પૂર્ણ પુરષોત્તમ પરમેશ્વર એ પરમ બ્રહ્મ છે. પરં ધામનો અર્થ એ છે કે તેઓ સૌ જીવોના સર્વોપરી આશ્રય અથવા ધામ છે. પવિત્રમ્ નો અર્થ છે, તેઓ વિશુદ્ધ છે અને ભૌતિક મલિનતાના કલંકથી રહિત છે, પુરુષમ્ એટલે તેઓ પરમ ભોક્તા છે, શાશ્વતમ્ અર્થાત આદિ, સનાતન, દિવ્યમ્ અર્થાત દિવ્ય, આદિદેવમ્-પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર, અજમ્ એટલે અજન્મા અને વિભુમ્ અર્થાત મહાનતમ-સર્વવ્યાપીછે.

હવે કોઈ મનુષ્યને મનમાં થઇ શકે કે કૃષ્ણ અર્જુનન મિત્ર હોવાને કારણે, અર્જુન આ બધું ખોટા વખાણ કરવા ખાતર કહી રહ્યો છે. પરંતુ અર્જુન ભગવદ્ ગીતાના વાચકોના મનમાંથી આવી શંકાનું નિરસન કરવા માટે બીજા શ્લોકમાં આ પ્રશંસાની સત્યાતાનું પ્રતિપાદન કરે છે. તે કહે છે કે કૃષ્ણને માત્ર હુ જ ભગવાન માનું છું એમ નાથે પરંતુ તેમને નારદ, અસિત,દેવલ તથા વ્યાસદેવ વગેરે જેવા અધિકૃત ૠષિઓ દ્વારા પણ પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર તરીકે સ્વીકારવામાં આવેલા છે. આ સર્વ મહર્ષિઓ વૈદિક જ્ઞાનના પ્રતિષ્ઠિત પ્રચારકો છે એમ સઘળા આચાર્યોએ સ્વીકાર્યું છે. તેથી અર્જુન કૃષ્ણ ને કહે છે કે તેઓ જે કઈ કહે છે તેને તે પૂર્ણ સત્ય તરીકે સ્વીકારે છે. સર્વમ્ એતદ્ ૠતં મન્યે - :આપ જે કહો છો તે બધું હું સત્ય તરીકે સ્વીકારું છું." અર્જુન એમ પણ કહે છે કે ભગવાનનાં વ્યક્તિત્વને જાણવું અત્યન્ત અઘરું છે અને મહાન દેવો પણ તેમને જાની શકતા નથી. અનો અર્થ એ છે કે પરમેશ્વરને મનુષ્ય કરતા ઉચ્ચ કક્ષાના જીવો- દેવો દ્વારા પણ જાની શકતા નથી. તો પછી એક મનુષ્ય ભગવાન શ્રીકૃષ્ણાનો ભક્ત બન્યા વિના, તેમને કેવી રીતે સમજી શકે?

આથી ભગવદ્ ગીતાને ભક્તિભાવે ગ્રહણ કરવી જોઈએ. કોઈએ એવો વિચાર કરવો ના જોઈએ કે પોતે કૃષ્ણનો સમોવડિયો છે, કે ના તો એને એમ વિચવું જોઈ કે કૃષ્ણ એક સામાન્ય વ્યક્તિ છે અથવા તો બહુ મહાન વ્યક્તિ છે. ભગવાન શ્રી કૃષ્ણપૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર છે. એટલે ભગવદ્ ગીતાના કથાનુસાર અથવા ભગવદ્ ગીતા સમજવાનો પ્રયત્ન કરી રહેલા અર્જુનના કથનાનુસાર અપને ઓછામાં ઓછુ સિદ્ધાંત તરીકે પણ એટલુંતો સ્વીકારવુંજ રહ્યું કે શ્રી કૃષ્ણ ભગવાન છે અને આવા વિનમ્રભાવે જે આપણે ભગવાદ્ ગીતા ને સમજી શકીશું. જ્યાં સુધી મનુષ્ય ભગવાદ્ ગીતાનું પાઠન વિનમ્રભાવે નહિ કરે, ત્યાં સુધી તેને સમજવી અત્યન્ત કઠિન છે, કેમ કે તે એક મહાન રહસ્ય છે.

ત્યારે આ ભગવદ્ ગીતા શું છે? ભગવદ્ ગીતાનો ઉદ્દેશ મનુષ્યજાતિને ભૌતિક અસ્તિત્વના અજ્ઞાનમાંથી મુક્ત કરવાનો છે. જેવી રીતે અર્જુન કુરુક્ષેત્રનું યુદ્ધ કરવા વિશે મુશ્કેલીમાં હતો, તેવી રીતે દરેક મનુષ્ય અનેક પ્રકારે મુશ્કેલીમાં હોઈ છે. અર્જુને શ્રી કૃષ્ણનું શરણ લીધું અને પરિણામે આ ભગવદ્ ગીતા કેહવામાં આવી. માત્ર અર્જુનાજ નહીં, પરંતુ આપણામાંથી પ્રત્યેક વ્યક્તિ આ ભૌતિક અસ્તિત્વને કારણે ચિંતાઓથી ગ્રસ્ત હોય છે. આપનું અસ્તિત્વજ અસત્ ના વાતાવરણમાં રહેલું છે. વસ્તુતઃ આપણે કંઇ અસત્ ના ભયમાં રહેવા માટે નિર્માંયેલા નથી. આપણું અસ્તિત્વ સનાતન છે. પરંતુ ગમે તે કારણે આપણે અસત્ નો ભોગ બન્યા છીએ. અસત્ નો અર્થ છે, જેનું અસ્તિત્વ નથી તે.

દુઃખ ભોગવી રહેલા અનેક મનુષ્યોમાં માત્ર થોડાક જ જેઓ ખરેખર પોતાની સ્થિતિ જાણવા જિજ્ઞાસુ છે કે પોતે કોણ છે, આવી વિષમ સ્થિતિમાં પોતે શા કારણે મુકાયા છે વગેરે. જ્યાં સુધી મનુષ્યને પોતાના દુખો વિષે પ્રશ્ન કરવાની જીજ્ઞાસા થતી નથી, ત્યાં સુધી તેને એવી અનુભૂતિ થતી નથી કે પોતે દુઃખ ભોગવના નહિ પરંતુ દુઃખોનાં નિવારણનો ઉકેલ પામવા માંગે છે, ત્યાં સુધી તેને પૂર્ણ માનવ ગણી શકાય નહીં. માનવતાનો પ્રારંભ ત્યારે જ થાય છે જયારે મનુષ્યના મનમાં આવી જીજ્ઞાસાનો ઉદય થાય છે. બ્રહ્મસૂત્ર આ જીજ્ઞાસાને બ્રહ્મજિજ્ઞાસા કહે છે. અથાતો બ્રહ્મજિજ્ઞાસા. મનુષ્ય જ્યાં સુધી બ્રહ્મની પ્રકૃતિ વિષયક જીજ્ઞાસા ના કરે, ત્યાં સુધી તેની પ્રત્ય્ર્ક પ્રવૃત્તિને નિરર્થક ગણવી જોઈએ. આથી જે મનુષ્યો એવા પ્રશ્ન કરવાની શરૂઆત કરે છે કે પોતે શાથી દુઃખ ભોગવી રહ્યા છે, અથવા પોતે ક્યાંથી આવ્યા છે તથા મૃત્યુ પામ્યા પછી ક્યાં જશે, તેઓજ ભગવદ્ ગીતા ને સમજવા માટેના સુયોગ્ય વિદ્યાર્થીઓ છે. સંનિષ્ઠ વિદ્યાર્થીમાં ભગવન પ્રત્યેક દ્દૃઢ આદરભાવ પણ હોવો જોઈએ. અર્જુન આવો જ વિદ્યાર્થી હતો.

મનુષ્ય જ્યારે જીવન ના વાસ્તવિક ઉદેશ્યને ભૂલી જાય છે, ત્યારે ભગવાન કૃષ્ણ તે ઉદ્દેશ્યની પુનઃસ્થાપના કરવા માટે અવતરે છે. ત્યારે પણ, અનેકાનેક જાગૃત મનુષ્યોમાં એકાદ જ એવો હોય છે, જે વાસ્તવમાં પોતાની સ્થિતિને જાણે છે અને આવા મનુષ્ય માટે જ આ ભગવદ્ ગીતા કેહવામાં આવી છે. હકીકતમાં અવિદ્યારૂપી વાઘ આપણા બધાનો પીછો કરી રહેલ છે, પરંતુ ભગવન જીવો ઉપર, ખાસ કરીને મનુષ્યો ઉપર અત્યન્ત દયાળુ છે. આ જ હેતુથી તેમણે, તેમના મિત્ર અર્જુનને પોતાનો વિદ્યાર્થી બનાવીને ભગવદ્ ગીતા કહી હતી.

ભગવાન કૃષ્ણાનો સખા હોવાને કારણે સર્વ અજ્ઞાનથી પર હતો, પરંતુ કુરુક્ષેત્રની યુદ્ધભૂમિમાં તે ભગવાન કૃષ્ણને જીવનની સમસ્યાઓ વિષે પ્રશ્ન કરે એટલા માટે અજ્ઞાનની અવસ્થામાં મુકાયો હતો કે જેથી ભગવાન ભાવિ પ્રજાનાં હિત માટે સમસ્યાઓનું સ્પષ્ટીકરણ કરે અને જીવનની યોજના ઘડવા માટે રૂપરેખા આપે. ત્યરેજ મનુષ્ય એ પ્રમાણે કર્મ કરશે અને મનુષ્યજીવનના ઉદ્દેશ્યને પરિપૂર્ણ કરશે.

ભગવદ્ ગીતાના વિષયવસ્તુમાં, પાંચ મૂળભૂત સત્યોના જ્ઞાનનું નિરૂપણ થયેલું છે. સર્વપ્રથમ ઈશ્વરનાં વિજ્ઞાનની અને પછી જીવોની બંધારણીય સ્થિતિની સ્પષ્તા કરવામાં આવી છે. એક ઈશ્વર હોય છે, જેનો અર્થ છે નિયંતા અને બીજા જીવો છે, જેનો અર્થ છે નિયંત્રિત. જો કોઈ જીવ એમ કહે કે પોતે નિયંત્રિત નથી પણ સ્વતંત્ર છે, તો જાણવું કે તે પાગલ છે. જીવ બધીજ રીતે, ઓછામાં ઓછુ તેના બદ્ધ જીવનમાં તો નિયંત્રિત છે. તેથી ભગવદ્ ગીતા નો વિષય પરમ નિયંતા ઈશ્વર તથા નિયંત્રિત જીવોની ચર્ચા કરે છે. આમાં પ્રકૃતિ (ભૌતિક પ્રકૃતિ), કાળ (સમગ્ર બ્રહ્માંડનો કાલાવધિ અથવા ભૌતિક પ્રકૃતિનું પ્રગટીકરણ) તથા કર્મનું નિરૂપણ પણ કરવામાં આવ્યું છે. આ સૃષ્ટિ પ્રગટ્ય અર્થાત ર્દશ્ય​ જગત વિવિધ પ્રવૃતિઓથી ભરપૂર છે. બધા જ જીવો જુદાં જુદાં કાર્યોમાં પરોવાયેલા છે.  ભગવદ્ ગીતામાંથી આપણે એટલું અવશ્ય શીખી લેવું જોઈએ કે ઈશ્વર શું છે, જીવાત્મા શું છે, પ્રકૃતિ શું છે, ર્દશ્ય​ જગત શું છે, તે કાળ દ્વારા કેવી રીતે નિયંત્રિત થાય છે અને જીવાત્માઓનાં કર્યો શું હોય છે?

ભગવદ્ ગીતામાં નિરૂપણ થયેલ આ પાંચ મૂળભૂત વિષયોમાં ભગવાન અથવા કૃષ્ણ, અથવા બ્રહ્મ કે સર્વોચ્ચ નિયંતા કે પરમાત્મા, તમને જે ગમે તે નામે ઓળખો- તેઓ સૌથી મહાન છે. જીવાત્મા ગુણમાં પરમ નિયંતા જેવો છે. ઉદાહરણાર્થ, બ્રહ્માંડનો કારભાર,ભૌતિક પ્રકૃતિ વગેરે પર ભગવાનનું નિયંત્રણ છે, જે વિષે ભગવદ્ ગીતામાંના પાછળના અધ્યાયોમાં સ્પષ્ટીકરણ થશે. ભૌતિક પ્રકૃતિ સ્વતંત્ર નથી. તે પરમેશ્વરની દેખરેખ હેઠળ કાર્ય કરે છે. ભગવાન કૃષ્ણ કહે છે તે પ્રમાણે :મયાધ્યક્ષેણ પ્રકૃતિ: સુયતે સચરાચરમ્.-"આ ભૌતિક પ્રકૃતિ મારી દેખરેખ હેઠળ કાર્ય કરી રહી છે."  ર્દશ્ય​ જગતમાં જ્યારે આપણે અદ્ભુ ઘટનાઓ બનતી જોઈએ છીએ, ત્યારે આપણે એ જાણવું જોઈએ કે આ સૃષ્ટિના પ્રાગટ્યની પાછળ એક નિયંતાનો હાથ રહેલો છે. નિયંત્રણ વિના કશું જ સંભવી શકે નહીં. નિયંતાનો વિચાર ન કરવો એ તો કેવળ બાલિશતા છે. દાખલા તરીકે, એક બાળક એમ વિચારી શકે કે મોટરગાડી અત્યંત અદ્ભુત છે, કારણ કે તે ઘોડા કે અન્ય પ્રાણી દ્વારા ખેંચાયા વિના જ સ્વયં ચાલી શકે છે, પરંતુ એક શાણો મનુષ્ય મોટરગાડી પાછળ રહેલા યાંત્રિક વ્યવસ્થાને જાણે છે. તે હંમેશા જાણતો હોઈ છે કે, યાંત્રિક વ્યવસ્થાની પાછળ એક વ્યક્તિ , એક ચાલક હોઈ છે. એ જ રીતે, પરમેશ્વર એવા સંચાલક છે કે જે મના નિર્દેશ હેઠળ બધું કાર્ય થઇ રહ્યું છે. હવે ભગવાને જીવાત્માઓને પોતાના અભિન્ન અંશો રૂપે સ્વીકાર્યા છે, જે અંગે હવે પછીના અધ્યાયોમાં આપણે જોઈશું. સોનાનો એક કણ પણ સોનું જ હોય છે, સમુદ્રના જળનું એક ટીપુ પણ ખારું હોઈ છે અને એ જ પ્રમાણે જીવાત્માઓ એવા આપણે પરમ નિયંતા,  ઈશ્વર અથવા ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના  અભિન્ન અંશો હોવાથી,આપણે અતિ શુક્ષ્મ માત્રામાં પરમેશ્વરના સર્વ ગુણો ધરાવીએ છીએ, કેમ કે આપણે ગૌણ ઈશ્વરો, અતિ સુક્ષ્મ ઈશ્વરો છીએ. આપણે હાલમાં પ્રકૃતિ ઉપર નિયંત્રણ જમાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ, તથા અત્યારે અંતરીક્ષ અથવા ગ્રહોને આપણા નિયંત્રણમાં રાખવા મથી રહ્યા છીએ અને નિયંત્રણ કરવાની આ વૃત્તિ આપણામાં એટલા માટે છે કે તે કૃષ્ણમાં પણ છે. આપણામાં જો કે પ્રકૃતિ પર પ્રભુત્વ જમાવવાનું વલણ છે, તેમ છતાં આપણે જાણવું જોઈએ કે આપણે પરમ નિયંતા નથી.  ભગવદ્ ગીતામાં આની સમજૂતી આપવામાં આવી છે.

ભૌતિક પ્રકૃતિ શું છે? ગીતામાં આની સમજૂતી પણ નિકૃષ્ટ પ્રકૃતિ, અપરા પ્રકૃતિ તરીકે આપવામાં આવી છે. જીવાત્માને ચડિયાતા પરા પ્રકૃતિ કેહવામાં આવેલ છે. પ્રકૃતિ પરા હોય કે અપરા, તે હંમેશા નિયંત્રણ હેઠળ રહે છે. પ્રકૃતિ માદા છે અને તે ભગવાન દ્વારા એવી રીતે જ નિયંત્રિત થાય છે, જે રીતે એક પત્નીનાં કાર્યો તેના પતિ દ્વારા નિયંત્રિત થાય છે. ભગવાનનાં વર્ચસ્વ હેઠળ પ્રકૃતિ સદા અધીન રહે છે, કેમ કે ભગવાન જ અધ્યક્ષ છે. જીવ તથા ભૌતિક પ્રકુતિ બંને પરમેશ્વર દ્વારા અધિશાસિત તેમજ નિયંત્રિત રહે છે. ગીતાના મંતવ્યાનુસાર બધા જીવો જોકે પરમેશ્વરના અભિન્ન અંશો છે, છતાં, તેમને પણ પ્રકૃતિ જ ગણવામાં આવ્યા છે. ભગવદ્ ગીતાના સાતમાં અધ્યાયમાં આં બહુ સ્પષ્ટપણે કેહવામાં આવ્યું છે. અપરેયમ્ ઇતસ્ ત્વ્ અન્યાં પ્રકૃતિં વિદ્વિ મે પરામ્ જીવભૂતામ્: એ ભૌતિક પ્રકૃતિ મારી નિકૃષ્ટ પ્રકૃતિ છે, પરંતુ તેનાથી પર એક અન્ય પ્રકૃતિ છે, જે જીવભૂતામ્ અર્થાત્ જીવાત્માઓ છે.

ભૌતિક પ્રકૃતિની રચના સત્ત્વગુણ , રજોગુણ અને તમોગુણ એમ ત્રણ ગુણો વડે થયેલી છે. આ ગુણોની ઉપર સનાતન કાળ છે અને પ્રકૃતિના આ ગુણોના સંયોગથી અને સનાતન કાળના નિયંત્રણ તથા હકૂમત હેઠળ પ્રવૃતિઓ થાય છે, જેને કર્મ કેહવામાં આવે છે. આ પ્રવૃતિઓ અનાદિ કાળથી થયા કરે છે અને આપણે આપણાં કર્મોના ફળરૂપે સુખ કે દુઃખ ભોગવીએ છીએ. દાખલા તરીકે, ધારો કે હું એક વેપારી છું અને બુદ્ધિપૂર્વક સખત મહેનત કરીને બહુ મોટી સંપત્તિ ભેગી કરી છે. ત્યારે હું સંપત્તિના સુખોનો ભોક્તા છું. પછી ધારો કે વેપારમાં મેં મારું સઘળું ધન ગુમાવી દીધું, તો હું દુઃખ સહન કરું છું. એવી રીતે જ, જીવનનાં દરેક ક્ષેત્રમાં આપણે પોતાનાં કર્મનાં ફળરૂપે સુખ કે દુઃખ ભોગવીએ છીએ. અને કર્મ કેહવામાં આવે છે.

ઈશ્વર, જીવ પ્રકૃતિ, કાળ અને કર્મ આ બધાની વ્યાખ્યા ભગવદ્ ગીતામાં થઇ છે. આ પાંચમાં ઈશ્વર, જીવ, પ્રકૃતિ અને કાળ શાશ્વત છે. પ્રકૃતિનો અવિર્ભાવ થોડા સમયનો હિ શકે છે, પણ તે મિથ્યા હોતો નથી. કેટલાક તત્ત્વચિંતકો કહે છે કે ભૌતિક પ્રકૃતિનો અવિર્ભાવ મિથ્યા છે, પરંતુ ભગવદ્ ગીતા અથવા વૈષ્ણવોના દર્શન અનુસાર એવું નથી. જગતના પ્રગટીકારણને મિથ્યા માનતું નથી, તેને વાસ્તવિક પરંતુ ક્ષણભંગુર માનવામાં આવે છે. તેને આકાશમાં ફરતા રેહતા વાદળ સાથે કે ધાન્યનું પોષણ કરતી વર્ષાઋતુ સાથે સરખાવવામાં આવ્યું છે. વર્ષાઋતુ પૂરી થતાં જ અને વાદળ અર્દશ્ય થતાં જ, વરસાદથી પોષણ પામેલા બધાજ પાક સુકાઈ જાય છે, એવી જ રીતે, આ ભૌતિક પ્રગટ્યા પણ કોઈ સમયે, કોઈ સ્થાને થાય છે, થોડા સમય સુધી રહે છે અને પછી લુપ્ત થઇ જાય છે. પ્રકૃતિનાં કાર્યો આવાં હોય છે. પરંતુ આ ચક્ર નિરંતર ચાલ્યા કરે છે. માટે પ્રકૃતિ સનાતન છે, તે મિથ્યા નથી. ભગવાન તેને "મારી પ્રકૃતિ" કહે છે. આ ભૌતિક પ્રકૃતિ પરમેશ્વરની છૂટી પડેલી- ભિન્ન શક્તિ છે. એવી જ રીતે, જીવાત્માઓ પણ પરમેશ્વરની શક્તિ છે, પરંતુ તે છૂટી પડેલી શક્તિ નથી. તે નિત્ય સંબંધિત શક્તિ છે. એ જ રીતે ભગવાન, જીવ, ભૌતિક પ્રકૃતિ તથા કાળ એ બધાં જ પરસ્પર સંબંધિત છે અને બધાં જ સનાતન છે. પરંતુ કર્મ સનાતન નથી. એ ખરું છે કે કર્મના ફળઅત્યંત પુરાતન હોઈ શકે છે. આપણે અનાદી કાળથી પોતાનાં કર્મનાં શુભ-અશુભ ફળ ભોગવી રહ્યા છીએ, પરંતુ તે સાથે આપણે પોતાનાં કર્મોનાં ફળ ને અથવા કર્મને બદલી પણ શકીએ છીએ, અને આ પરિવર્તન આપણા જ્ઞાનની પૂર્ણતા પર આધારિત હોય છે. આપણે વિવિધ કર્મોમાં પરોવાયેલા છીએ. પરંતુ કેવા પ્રકારનાં કર્મ કરવાથી કર્મફળમાંથી મુક્તિ પામી શકીએ, એ આપણે જાણતા નથી. પરંતુ  ભગવદ્ ગીતામાં આ વિષે પણ નિરૂપણ થયું છે. 

ઈશ્વર અર્થાત્ પરમેશ્વરની સ્થિતિ પરમ ચેતનરૂપ છે. જીવાત્માઓ પણ ઈશ્વરના અભિન્ન અંશો હોવાને કારણે ચેતન છે. જીવ થથા ભૌતિક પ્રકુતિ બંને પ્રકૃતિ કહેવાયા છે અર્થાત્ તેઓ પરમેશ્વરની શક્તિ છે, પરંતુ આ બંનેમાંથી માત્ર જીવ ચેતન છે, જ્યરે બીજી શક્તિ પ્રકૃતિ ચેતન નથી. એ જ તો તફાવત છે. તેથી જ જીવ પરા પ્રકૃતિ અર્થાત્ ચડિયાતી શક્તિ કહેવાય છે, કેમ કે જીવ ભગવાનની ચેતના સમાન અણુ-ચેતનાથી યુક્ત છે. પરંતુ ભગવાનની ચેતના સર્વોપરી છે અને કોઈ મનુષ્યે એવો દાવો કરવો ન જોઈએ કે જીવ પણ સર્વોપરી ચેતના ધરાવે છે. જીવ તેની પૂર્ણતા પામવાનીઅવસ્થાઓના કોઈ પણ સ્તરે સર્વોપરી ચેતના ધરાવતો નથી અને તે તેમ કરી શકે છે એવો સિદ્ધાંત ગેરમાર્ગે દોરનારો છે. તે ચેતન છે પણ સંપૂર્ણપણે ચેતન નથી તથા સર્વોપરી ચેતના ધરાવતો નથી.

જીવ તથા ઈશ્વર વચ્ચેનો તફાવત  ભગવદ્ ગીતાના તેરમાં અધ્યાયમાં સમજાવવામાં આવશે. ઈશ્વર ક્ષેત્રજ્ઞ: અર્થાત્ ચેતન છે, તેવો જ જીવ પણ છે, પરંતુ જીવ માત્ર તેના પોતાનાં શરીર પ્રત્યે સભાન રહે છે, જ્યરે ભગવાન સમસ્ત શરીરો પ્રત્યે સભાન રહે છે. તેઓ જીવમાત્રના હૃદયમાં નિવાસ કરતા હોવાથી, તેઓ દરેક વિશિષ્ટ જીવાત્માઓની માનસિક ગતિશીલતાથી પરિચિત રહે છે. આ આપણે ભૂલવું ન જોઈએ. એવી સ્પષ્તા પણ કરવામાં આવી છે કે પરમાત્મા, પૂર્ણ પુરુષોત્તમપરમેશ્વર જીવમાત્રના હૃદયમાં ઈશ્વર તરીકે- નિયંતા તરીકે રહે છે અને જીવને તેમની ઈચ્છાનુસાર કાર્ય કરવા માર્ગદર્શન આપે છે. જીવાત્માને શું કરવું તેનું વિસ્મરણ થાય છે. સર્વપ્રથમ જીવ અમુક રીતે કાર્ય કરવાનો નિર્ણય કરે  છે અને પછી તે પોતાનાં કર્મની ક્રિયા અને પ્રતિક્રિયામાં ફસાઈ જાય છે. જેવી રીતે આપણે એક જુનું વસ્ત્ર ઉતારી બીજું નવું વસ્ત્ર પહેરીએ છીએ, તેમ જીવ એક પ્રકારના શરીરનો ત્યાગ કરીને બીજા પ્રકારના શરીરમાં પ્રવેશ કરે છે. જેમ આત્માદેહાંતર કરતો રહે છે, તેમ તે પોતાનાં પૂર્વકર્મનાં સારાં-નરસાં ફળ ભોગવ્યા કરે છે. જીવ જ્યારે સત્ત્વગુણમાં હોય છે અને સમજી લે છે કે તેણે ક્યાં કર્મ કરવા જોઈએ, ત્યારે જ આ કર્મો પરિવર્તન પામી શકે છે. જો તે એમ કરે, તો તેનાં પૂર્વ કરેલા કર્મો બદલાઈ શકે છે. તેથી કર્મ સનાતન નથી. માટે જ એમ અહીં જણાવ્યું છે કે પાંચ બાબતો (ઈશ્વર, જીવ, પ્રકૃતિ, કાળ અને કર્મ) માંથી ચાર સનાતન છે, જયારે કર્મ સનાતન નથી.

પરમ ચેતના ઈશ્વર, જીવ સાથે આ રીતે સમાન છે- ભગવાન તથા જીવ બંનેની ચેતના દિવ્ય છે. એવું નથી કે ચેતના પદાર્થ સાથેના સંયોગથી ઉત્પન્ન થાય છે. આવો વિચાર ભ્રામક છે. અમુક પરીસ્થિતમાં ભૌતિક પદાર્થોના સંયોગથી ચેતનાનો વિકાસ થાય છે, એવો સિદ્ધાંત  ભગવદ્ ગીતામાં સ્વીકારવામાં આવ્યો નથી. જેવી રીતે રંગીન કાચમાંથી પરાવર્તિત થતો પ્રકાશ એવા રંગનો દેખાય, તેમ ભૌતિક સંજોગોના આવરણ દ્વારા ચેતના વિકૃત રીતે પ્રતિબિંબિત થઇ શકે પરંતુ ભગવાનની ચેતના પર કોઈ પણ પ્રકારની ભૌતિક અસરો થતી નથી. ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ કહે છે- મયાધ્યક્ષેણ પ્રકૃતિ:. ભગવાન જયારે ભૌતિક બ્રહ્માંડમાં અવતરે છે, ત્યારે તેમની ચેતના ભૌતિક રીતે પ્રભાવિત થતી નથી. જો તેઓ એવી રીતે પ્રભાવિત થતા હોત, તો તેઓ આધ્યાત્મિક વિષયના સંબંધમાં જેવી રીતે  ભગવદ્ ગીતામાં કહી શક્યા છે તેમ કહી શક્યા ન હોત. ભૌતિકતાના સંસર્ગથી મલિન થતી ચેતનાથી રહિત થયા વગર કોઈ વ્યક્તિ આધ્યાત્મિક જગત વિષે કશું જ કહી ન શકે. એટલે ભગવાન ભૌતિક રીતે દૂષિત નથી. જો કે, આપણી ચેતના, અત્યારથી ઘડીએ ભૌતિક રીતે દૂષિત થયેલી છે.  ભગવદ્ ગીતા શીખવે છે કે આપણે આ ભૌતિક રીતે દૂષિત થયેલી ચેતનાને શુદ્ધ કરવાની છે. વિશુદ્ધ ચેતનામાં આપણા સર્વ કર્મ ઈશ્વરની ઈચ્છાનુસાર થશે અને તેનાથી આપણે સુખી થઈશું. આનો અર્થ એવો નથી કે આપણે બધાં કર્મ કરવાનું બંધ કરી દેવું. ઉલટું, આપણે આપણાં કર્મોને શુદ્ધ કરવાં જોઈએ અને શુદ્ધ કર્મ એ ભક્તિ કેહવાય છે. ભક્તિ વિષયક કર્મો સામાન્ય કર્મ જેવાં જ દેખાય છે, પરંતુ તે દુષિત હોતાં નથી. કોઈ અજ્ઞાનથી માણસને એવું દેખાઈ કે ભક્ત એક સામાન્ય વ્યક્તિની જેમ જ કર્મ કરી રહેલો છે, પરંતુ આ મુર્ખ એ સમજી શકતો નથી કે ભક્ત અથવા ભગવાનનાં કર્મ અશુદ્ધ ચેતના અથવા પદાર્થ વડે દુષિત થતાં નથી. તેઓ પ્રકૃતિના ત્રણે ગુણોથી પર છે. છતાં આપણે એ જાણવું જોઈએ કે હમણાં આપણી ચેતના કલુષિત થયેલી છે. 

જયારે આપણે ભૌતિક રીતે દૂષિત થયેલા હોઈએ છીએ, ત્યારે બદ્ધ કહેવાઈએ છીએ. હું ભૌતિક પ્રકૃતિની ઉપજ છું એવી માન્યતા ને લીધે મિથ્યા ચેતના પ્રદર્શિત થાય છે. અને મિથ્યા અહંકાર કહેવાય છે. જે મનુષ્ય દેહાત્મભાવમાં તલ્લીન હોય છે, તે પોતાની સ્થિતિ(સ્વરૂપ)ને સમજી શકતો નથી. મનુષ્યને દેહાત્મભાવમાંથી મુક્ત કરવા માટે જ  ભગવદ્ ગીતા કહેવામાં આવી હતી અને ભગવાન પાસેથી આ જ્ઞાન મેળવવા માટે અર્જુનને પોતાની જાતને આ સ્થિતિમાં મૂકી હતી. મનુષ્યને દેહાત્મભાવમાંથી મુક્ત થવું જોઈએ અને અધ્યાત્મવાદી માટે એ જ મૂળ કર્તવ્ય છે. જે મનુષ્ય મુક્ત થવા ઈચ્છે છે, જ સ્વતંત્ર રહેવા ઈચ્છે છે, તેણે સૌથી પેહલાં એ જાણી લેવું જોઈએ કે પોતે ભૌતિક શરીર નથી. મુક્તિનો અર્થ એ છે કે ભૌતિક ચેતનાથી સ્વતંત્ર થવું. શ્રીમદ્દ ભાગવતમ્ માં પણ મુક્તિની વ્યાખ્યા આપવામાં આવી છે. મુક્તિર્ હિત્વાન્યથા રૂપં સ્વરૂપેણ વ્ય​વસ્થિતિ:- મુક્તિ એટલે આ ભૌતિક જગતની પ્રદૂષિત ચેતનાથી રહિત થવું અને શુદ્ધ ચેતનામાં સ્થિત થવું.  ભગવદ્ ગીતાનો સમગ્ર ઉપદેશ આ શુદ્ધ ચેતનાને જાગૃત કરવા માટે છે. એટલા માટે જ ગીતોપદેશના છેલ્લા તબક્કે જોવામાં આવે છે કે કૃષ્ણ અર્જુનને પૂછી રહ્યા છે, કે હવે તે શુદ્ધ થયેલી ચેતનામાં છે કે નહિ? શુદ્ધ થયેલી ચેતના એટલે ભગવાનના ઉપદેશો અનુસાર કર્મ કરવાં. શુદ્ધ ચેતનાનો આ જ સંપૂર્ણ સાર છે. ચેતના તો અગાઉથી છે જ, કારણ કે આપણે ભગવાનના અભિન્ન અંશો છીએ પરંતુ આપણી અંદર નિકૃષ્ટ ગુણોથી પ્રભાવિત થવાનું વલણ રહેલું છે. પરંતુ ભગવાન પોતે સર્વોપરી, પરમ હોવાથી કદાપી પ્રભાવિત થતા નથી. પરમેશ્વર અને બદ્ધ વ્યક્તિગત જીવો વચ્ચે આ જ તફાવત છે. 

 આ ચેતના શું છે? આ ચેતના છે "હું છું." તો પછી " હું શું છું?" દૂષિત ચેતનામાં "હું છું" નો અર્થ એ છે કે" હું જ સર્વેસર્વા છું, હુંજ ભોક્તા છું." દરેક જીવ એમ વિચારે છે કે પોતે જ આ ભૌતિક જગતનો સ્વામી તથા સ્ત્રષ્ટા છે, અને તેથી આ દુનિયા ચાલી રહી છે. ભૌતિક ચેતના બે મનોગત વિભાગો છે.  હું સ્ત્રષ્ટા છું, એ એક વિભાગ છે અને બીજો એ છે કે હું જ ભોક્તા છું. પરંતુ વાસ્તવમાં પરમેશ્વર સ્ત્રષ્ટા તથા ભોક્તા બંને છે અને જીવાત્મા પરમેશ્વરનો અભિન્ન અંશ હોવાને કારણે નથી સ્ત્રષ્ટા કે નથી ભોક્તા  . તે માત્ર સહયોગી છે. તે સર્જિત તથા ભુક્ત છે.  ઉદાહરણાર્થ , યંત્રનો એક ભાગ આખા યંત્રને સહયોગ આપે છે, શરીરનું એક અંગ સમગ્ર શરીરને સહયોગ આપે છે. હાથ, પગ,આંખો વગેરે બધાં શરીરનાં અંગો છે, પરંતુ એ બધાં વાસ્તવિક ભોક્તા નથી. ઉદર જ ભોક્તા છે. પગ ચાલે છે, હાથ ભોજન આપે છે, દાંત ચાવવાનું કામ કરે છે અને શરીરનાં બધાં અંગો ઉદર ને સંતોષવામાં પરોવાયેલાં રહે છે, કારણ કે ઉદર જ મુખ્ય અવયવ છે કે જ શરીરરૂપી સંગઠન નું પોષણ કરે છે. એટલે બધુંજ ઉદરને આપવામાં આવે છે. મનુષ્ય વૃક્ષનાં મૂળમાં જળ સીંચીને તેને પોષે છે અને મનુષ્ય ઉદરને ખાવાનું આપીને શરીરનું પોષણ કરે છે. જો શરીરને તંદુરસ્ત રાખવું હોય, તો શરીરનાં અંગોએ ઉદરને ભોજન આપવામાં સહયોગ આપવો જોઈએ. તે જ પ્રમાણે, પરમેશ્વર ભોક્તા તથા શ્રસ્ટા છે અને પરમેશ્વરને અધીન એવા આપણે તેમને પ્રસન્ન રાખવા ખાતર સહયોગ આપવા માટે જ નિર્માયેલા છીએ. જેવી રીતે ઉદર દ્વારા ગ્રહણ કરેલાં ભોજનથી શરીરનાં સર્વ અંગોને લાભ થાય છે, તેવી રીતે ભગવાનને પ્રસન્ન કરવા આપેલા આ સહયોગથી આપણે વાસ્તવિક લાભ પામીશું. જો તેમાં તેઓ નિષ્ફળતા પામશે. પરમેશ્વર સર્જન તથા ભોગના મઘ્યવર્તી બિંદુ છે અને જીવો સહયોગીઓ છે. તેઓ સહયોગ આપીને સુખ ભોગવી શકે છે. આ સંબંધ સ્વામી તથા સેવકના સંબંધ જેવો પણ છે. જો સ્વામી સંપૂર્ણપણે સંતુષ્ટ રહે તો દાસ પણ સંતુષ્ટ રહે છે. તે જ પ્રમાણે, પરમેશ્વરને સંતુષ્ટ કરવા જોઈએ, જો કે જીવાત્મામાં પણ શ્રસ્તા થવાની વૃત્તિ અને ભૌતિક જગતને ભોગવવાની વૃત્તિ રહેલી જોવા મળે છે, કારણ કે જેમણે આ દ્રશ્ય જગતનું સર્જન કર્યું છે તે પરમેશ્વરમાં આ વૃત્તિઓ રહેલી છે. 

તેથી આ ભગવદ્દ ગીતામાંથી આપણે જાણવા મળશે કે પરમ પૂર્ણામાં પરમ નિયંતા, તાબા હેઠળના જીવાત્માઓ, શ્રુષ્ટિ પ્રાગટ્ય, સનાતન કાળ અને કર્મ  સમાયેલાં છે અને આ સર્વેનું સ્પષ્ટીકરણ આ ગ્રંથમાં કરવામાં આવ્યું છે. આ બધાંને સંપૂર્ણપણે ભેગા લેતાં પરમ પૂર્ણ બને છે અને આ પરમ પૂર્ણને સર્વોપરી પરમ સત્ય કહેવાય છે. પરમ પૂર્ણ અને સર્વોપરી પરમ સત્ય એ પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર, શ્રીકૃષ્ણ છે. સર્વ આવિર્ભાવો તેમની વિવિધ શક્તિઓને લીધે થાય છે. તેઓ પોતે પરમ પૂર્ણ છે.

ભગવદ્દગીતામાં એમ પણ દર્શાવવામાં આવ્યું છે કે નિર્વિશેષ બ્રહ્મ પણ પરમ પુરુષને અધીન છે (બ્રહ્મણો હિ પ્રતિષ્ઠાહમ્). બ્રહ્મસુત્રમાં બ્રહ્મની વધુ સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા, સૂર્યમાં કિરણો તરીકે કરવામાં આવી છે. નિર્વિશેષ બ્રહ્મ પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વરનાં દેદીપ્યમાન કિરણો છે. નિર્વિશેષ બ્રહ્મ, પરમ પૂર્ણનો અપૂર્ણ સાક્ષાત્કાર છે અને એ જ રીતે, પરમાત્માનો ખ્યાલ પણ પરમ પૂર્ણનો અધૂરો સાક્ષાત્કાર છે. પંદરમાં અધ્યાયમાં જોવા મળશે કે પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર, નિર્વિશેષ બ્રહ્મ તથા પરમાત્મા બંનેના આંશિક સાક્ષાત્કારથી પરે છે. પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર સચ્ચિદાનંદ વિગ્રહ કહેવાય છે. બ્રહ્મસંહિતાનો આરંભ આ રીતે થાય છે:ઈશ્વર: પરમ: કૃષ્ણ: સચ્ચિદાનંદ વિગ્રહ:/ અનાદિર્ આદિર્ ગોવિંદ : સર્વ કારણ કારણમ્। " ગોવિંદ અથવા કૃષ્ણ સર્વ કારણોના કારણ છે. તેઓ જ આદિકારણ છે અને તેઓ જ શાશ્વત અસ્તિત્વ, જ્ઞાન તથા આનંદના સાક્ષાત્ સ્વરૂપ છે." નિર્વિશેષ બ્રહ્મ તેમનાં સત્(સનાતન) પાસાનો સાક્ષાત્કાર છે. પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર સત્-ચિત્ (શાશ્વત જ્ઞાન)ની અનુભૂતિ છે. પરંતુ ભગવાનના વ્યક્તિત્વ- શ્રીકૃષ્ણનો સાક્ષાત્કાર એ તેમનાં સર્વ દિવ્ય પાસાઓની અનુભૂતિ છે: સંપૂર્ણ વિગ્રહ(રૂપ)માં રહેલાં સત્-ચિત્ અને આનંદ અર્થાત્ શાશ્વતતા, જ્ઞાન અને આનંદની અનુભૂતિ.

અલ્પજ્ઞાની લોકો, પરમ સત્યને રૂપ વિનાનું મને છે, પરંતુ તેઓ એક દિવ્ય વ્યક્તિ છે તથા આ વિષે સમસ્ત વૈદિક ગ્રંથોમાં સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે. નિત્યો નિત્યનાં ચેતનશ્વેતનાનામ્ (કઠોપનિષદ 2.2.13). જીવે રીતે આપણે બધા વ્યક્તિગત જીવો છીએ તથા આપણું આગવું વ્યક્તિત્વ ધરાવીએ છીએ, તેવી જ રીતે, પરમ સત્ય પણ આખરે તો એક વ્યક્તિ છે અને ભગવાનના વ્યક્તિત્વનો સાક્ષાત્કાર એ તેમના સંપૂર્ણ રૂપમાં રહેલાં સર્વ દિવ્ય પાસાઓનો સાક્ષાત્કાર છે. પરમ પૂર્ણ નિરાકાર નથી. જો તેઓ નિરાકાર હોય, અથવા જો તેઓ કોઈ વસ્તુથી ઓછા કે ઉતરતા હોય, તો તેઓ કદાપિ પરમ પૂર્ણ હોઈ શકે નહીં. પરમ પૂર્ણામાં આપણા અનુભવમાં જ હોય તે બધું તેમજ આપણા અનુભવ બહારનું બધું પણ હોવું જોઈએ, નહિ તો તે પૂર્ણ કહેવાય નહિ.
 

The complete whole, the Personality of Godhead, has immense potencies (parāsya śaktir vividhaiva śrūyate). How Kṛṣṇa is acting in different potencies is also explained in Bhagavad-gītā. This phenomenal world or material world in which we are placed is also complete in itself because the twenty-four elements of which this material universe is a temporary manifestation, according to Sāṅkhya philosophy, are completely adjusted to produce complete resources which are necessary for the maintenance and subsistence of this universe. There is nothing extraneous, nor is there anything needed. This manifestation has its own time fixed by the energy of the supreme whole, and when its time is complete, these temporary manifestations will be annihilated by the complete arrangement of the complete. There is complete facility for the small complete units, namely the living entities, to realize the complete, and all sorts of incompleteness are experienced due to incomplete knowledge of the complete. So Bhagavad-gītā contains the complete knowledge of Vedic wisdom.

All Vedic knowledge is infallible, and Hindus accept Vedic knowledge to be complete and infallible. For example, cow dung is the stool of an animal, and according to smṛti, or Vedic injunction, if one touches the stool of an animal he has to take a bath to purify himself. But in the Vedic scriptures cow dung is considered to be a purifying agent. One might consider this to be contradictory, but it is accepted because it is Vedic injunction, and indeed by accepting this, one will not commit a mistake; subsequently it has been proved by modern science that cow dung contains all antiseptic properties. So Vedic knowledge is complete because it is above all doubts and mistakes, and Bhagavad-gītā is the essence of all Vedic knowledge.

Vedic knowledge is not a question of research. Our research work is imperfect because we are researching things with imperfect senses. We have to accept perfect knowledge which comes down, as is stated in Bhagavad-gītā, by the paramparā (disciplic succession). We have to receive knowledge from the proper source in disciplic succession beginning with the supreme spiritual master, the Lord Himself, and handed down to a succession of spiritual masters. Arjuna, the student who took lessons from Lord Śrī Kṛṣṇa, accepts everything that He says without contradicting Him. One is not allowed to accept one portion of Bhagavad-gītā and not another. No. We must accept Bhagavad-gītā without interpretation, without deletion and without our own whimsical participation in the matter. The Gītā should be taken as the most perfect presentation of Vedic knowledge. Vedic knowledge is received from transcendental sources, and the first words were spoken by the Lord Himself. The words spoken by the Lord are called apauruṣeya, meaning that they are different from words spoken by a person of the mundane world who is infected with four defects. A mundaner (1) is sure to commit mistakes, (2) is invariably illusioned, (3) has the tendency to cheat others and (4) is limited by imperfect senses. With these four imperfections, one cannot deliver perfect information of all-pervading knowledge.

Vedic knowledge is not imparted by such defective living entities. It was imparted unto the heart of Brahmā, the first created living being, and Brahmā in his turn disseminated this knowledge to his sons and disciples, as he originally received it from the Lord. The Lord is pūrṇam, all-perfect, and there is no possibility of His becoming subjected to the laws of material nature. One should therefore be intelligent enough to know that the Lord is the only proprietor of everything in the universe and that He is the original creator, the creator of Brahmā. In the Eleventh Chapter the Lord is addressed as prapitāmaha because Brahmā is addressed as pitāmaha, the grandfather, and He is the creator of the grandfather. So no one should claim to be the proprietor of anything; one should accept only things set aside for him by the Lord as his quota for his maintenance.

There are many examples given of how we are to utilize those things which are set aside for us by the Lord. This is also explained in Bhagavad-gītā. In the beginning, Arjuna decided that he should not fight in the Battle of Kurukṣetra. This was his own decision. Arjuna told the Lord that it was not possible for him to enjoy the kingdom after killing his own kinsmen. This decision was based on the body because he was thinking that the body was himself and that his bodily relations or expansions were his brothers, nephews, brothers-in-law, grandfathers and so on. Therefore he wanted to satisfy his bodily demands. Bhagavad-gītā was spoken by the Lord just to change this view, and at the end Arjuna decides to fight under the directions of the Lord when he says, kariṣye vacanaṁ tava: “I shall act according to Your word.”

In this world men are not meant for quarreling like cats and dogs. Men must be intelligent to realize the importance of human life and refuse to act like ordinary animals. A human being should realize the aim of his life, and this direction is given in all Vedic literatures, and the essence is given in Bhagavad-gītā. Vedic literature is meant for human beings, not for animals. Animals can kill other living animals, and there is no question of sin on their part, but if a man kills an animal for the satisfaction of his uncontrolled taste, he must be responsible for breaking the laws of nature. In the Bhagavad-gītā it is clearly explained that there are three kinds of activities according to the different modes of nature: the activities of goodness, of passion and of ignorance. Similarly, there are three kinds of eatables also: eatables in goodness, passion and ignorance. All of this is clearly described, and if we properly utilize the instructions of Bhagavad-gītā, then our whole life will become purified, and ultimately we will be able to reach the destination which is beyond this material sky.

That destination is called the sanātana sky, the eternal, spiritual sky (yad gatvā na nivartante tad dhāma paramaṁ mama). In this material world we find that everything is temporary. It comes into being, stays for some time, produces some by-products, dwindles and then vanishes. That is the law of the material world, whether we use as an example this body, or a piece of fruit or anything. But beyond this temporary world there is another world of which we have information. That world consists of another nature, which is sanātana, eternal. The jīva is also described as sanātana, eternal, and the Lord is also described as sanātana in the Eleventh Chapter. We have an intimate relationship with the Lord, and because we are all qualitatively one – the sanātana-dhāma, or sky, the sanātana Supreme Personality and the sanātana living entities – the whole purpose of Bhagavad-gītā is to revive our sanātana occupation, or sanātana-dharma, which is the eternal occupation of the living entity. We are temporarily engaged in different activities, but all of these activities can be purified when we give up all these temporary activities and take up the activities which are prescribed by the Supreme Lord. That is called our pure life.

The Supreme Lord and His transcendental abode are both sanātana, as are the living entities, and the combined association of the Supreme Lord and the living entities in the sanātana abode is the perfection of human life. The Lord is very kind to the living entities because they are His sons. Lord Kṛṣṇa declares in Bhagavad-gītā, sarva-yoniṣu … ahaṁ bīja-pradaḥ pitā: “I am the father of all.” Of course there are all types of living entities according to their various karmas, but here the Lord claims that He is the father of all of them. Therefore the Lord descends to reclaim all of these fallen, conditioned souls, to call them back to the sanātana eternal sky so that the sanātana living entities may regain their eternal sanātana positions in eternal association with the Lord. The Lord comes Himself in different incarnations, or He sends His confidential servants as sons or His associates or ācāryas to reclaim the conditioned souls.

Therefore, sanātana-dharma does not refer to any sectarian process of religion. It is the eternal function of the eternal living entities in relationship with the eternal Supreme Lord. Sanātana-dharma refers, as stated previously, to the eternal occupation of the living entity. Śrīpāda Rāmānujācārya has explained the word sanātana as “that which has neither beginning nor end,” so when we speak of sanātana-dharma, we must take it for granted on the authority of Śrīpāda Rāmānujācārya that it has neither beginning nor end.

The English word religion is a little different from sanātana-dharma. Religion conveys the idea of faith, and faith may change. One may have faith in a particular process, and he may change this faith and adopt another, but sanātana-dharma refers to that activity which cannot be changed. For instance, liquidity cannot be taken from water, nor can heat be taken from fire. Similarly, the eternal function of the eternal living entity cannot be taken from the living entity. Sanātana-dharma is eternally integral with the living entity. When we speak of sanātana-dharma, therefore, we must take it for granted on the authority of Śrīpāda Rāmānujācārya that it has neither beginning nor end. That which has neither end nor beginning must not be sectarian, for it cannot be limited by any boundaries. Those belonging to some sectarian faith will wrongly consider that sanātana-dharma is also sectarian, but if we go deeply into the matter and consider it in the light of modern science, it is possible for us to see that sanātana-dharma is the business of all the people of the world – nay, of all the living entities of the universe.

Non-sanātana religious faith may have some beginning in the annals of human history, but there is no beginning to the history of sanātana-dharma, because it remains eternally with the living entities. Insofar as the living entities are concerned, the authoritative śāstras state that the living entity has neither birth nor death. In the Gītā it is stated that the living entity is never born and he never dies. He is eternal and indestructible, and he continues to live after the destruction of his temporary material body. In reference to the concept of sanātana-dharma, we must try to understand the concept of religion from the Sanskrit root meaning of the word. Dharma refers to that which is constantly existing with a particular object. We conclude that there is heat and light along with the fire; without heat and light, there is no meaning to the word fire. Similarly, we must discover the essential part of the living being, that part which is his constant companion. That constant companion is his eternal quality, and that eternal quality is his eternal religion.

When Sanātana Gosvāmī asked Śrī Caitanya Mahāprabhu about the svarūpa of every living being, the Lord replied that the svarūpa, or constitutional position, of the living being is the rendering of service to the Supreme Personality of Godhead. If we analyze this statement of Lord Caitanya’s, we can easily see that every living being is constantly engaged in rendering service to another living being. A living being serves other living beings in various capacities. By doing so, the living entity enjoys life. The lower animals serve human beings as servants serve their master. A serves B master, B serves C master, and C serves D master and so on. Under these circumstances, we can see that one friend serves another friend, the mother serves the son, the wife serves the husband, the husband serves the wife and so on. If we go on searching in this spirit, it will be seen that there is no exception in the society of living beings to the activity of service. The politician presents his manifesto for the public to convince them of his capacity for service. The voters therefore give the politician their valuable votes, thinking that he will render valuable service to society. The shopkeeper serves the customer, and the artisan serves the capitalist. The capitalist serves the family, and the family serves the state in the terms of the eternal capacity of the eternal living being. In this way we can see that no living being is exempt from rendering service to other living beings, and therefore we can safely conclude that service is the constant companion of the living being and that the rendering of service is the eternal religion of the living being.

Yet man professes to belong to a particular type of faith with reference to particular time and circumstance and thus claims to be a Hindu, Muslim, Christian, Buddhist or an adherent of any other sect. Such designations are non–sanātana-dharma. A Hindu may change his faith to become a Muslim, or a Muslim may change his faith to become a Hindu, or a Christian may change his faith and so on. But in all circumstances the change of religious faith does not affect the eternal occupation of rendering service to others. The Hindu, Muslim or Christian in all circumstances is a servant of someone. Thus, to profess a particular type of faith is not to profess one’s sanātana-dharma. The rendering of service is sanātana-dharma.

Factually we are related to the Supreme Lord in service. The Supreme Lord is the supreme enjoyer, and we living entities are His servitors. We are created for His enjoyment, and if we participate in that eternal enjoyment with the Supreme Personality of Godhead, we become happy. We cannot become happy otherwise. It is not possible to be happy independently, just as no one part of the body can be happy without cooperating with the stomach. It is not possible for the living entity to be happy without rendering transcendental loving service unto the Supreme Lord.

In the Bhagavad-gītā, worship of different demigods or rendering service to them is not approved. It is stated in the Seventh Chapter, twentieth verse:

“Those whose intelligence has been stolen by material desires surrender unto demigods and follow the particular rules and regulations of worship according to their own natures.” Here it is plainly said that those who are directed by lust worship the demigods and not the Supreme Lord Kṛṣṇa. When we mention the name Kṛṣṇa, we do not refer to any sectarian name. Kṛṣṇa means the highest pleasure, and it is confirmed that the Supreme Lord is the reservoir or storehouse of all pleasure. We are all hankering after pleasure. Ānanda-mayo ’bhyāsāt (Vedānta-sūtra 1.1.12). The living entities, like the Lord, are full of consciousness, and they are after happiness. The Lord is perpetually happy, and if the living entities associate with the Lord, cooperate with Him and take part in His association, then they also become happy.

The Lord descends to this mortal world to show His pastimes in Vṛndāvana, which are full of happiness. When Lord Śrī Kṛṣṇa was in Vṛndāvana, His activities with His cowherd boyfriends, with His damsel friends, with the other inhabitants of Vṛndāvana and with the cows were all full of happiness. The total population of Vṛndāvana knew nothing but Kṛṣṇa. But Lord Kṛṣṇa even discouraged His father Nanda Mahārāja from worshiping the demigod Indra, because He wanted to establish the fact that people need not worship any demigod. They need only worship the Supreme Lord, because their ultimate goal is to return to His abode.

The abode of Lord Śrī Kṛṣṇa is described in the Bhagavad-gītā, Fifteenth Chapter, sixth verse:

“That supreme abode of Mine is not illumined by the sun or moon, nor by fire or electricity. Those who reach it never return to this material world.”

This verse gives a description of that eternal sky. Of course we have a material conception of the sky, and we think of it in relationship to the sun, moon, stars and so on, but in this verse the Lord states that in the eternal sky there is no need for the sun nor for the moon nor electricity or fire of any kind because the spiritual sky is already illuminated by the brahma-jyotir, the rays emanating from the Supreme Lord. We are trying with difficulty to reach other planets, but it is not difficult to understand the abode of the Supreme Lord. This abode is referred to as Goloka. In the Brahma-saṁhitā (5.37) it is beautifully described: goloka eva nivasaty akhilātma-bhūtaḥ. The Lord resides eternally in His abode Goloka, yet He can be approached from this world, and to this end the Lord comes to manifest His real form, sac-cid-ānanda-vigraha. When He manifests this form, there is no need for our imagining what He looks like. To discourage such imaginative speculation, He descends and exhibits Himself as He is, as Śyāmasundara. Unfortunately, the less intelligent deride Him because He comes as one of us and plays with us as a human being. But because of this we should not consider the Lord one of us. It is by His omnipotency that He presents Himself in His real form before us and displays His pastimes, which are replicas of those pastimes found in His abode.

In the effulgent rays of the spiritual sky there are innumerable planets floating. The brahma-jyotir emanates from the supreme abode, Kṛṣṇaloka, and the ānanda-maya, cin-maya planets, which are not material, float in those rays. The Lord says, na tad bhāsayate sūryo na śaśāṅko na pāvakaḥ/ yad gatvā na nivartante tad dhāma paramaṁ mama. One who can approach that spiritual sky is not required to descend again to the material sky. In the material sky, even if we approach the highest planet (Brahmaloka), what to speak of the moon, we will find the same conditions of life, namely birth, death, disease and old age. No planet in the material universe is free from these four principles of material existence.

The living entities are traveling from one planet to another, but it is not that we can go to any planet we like merely by a mechanical arrangement. If we desire to go to other planets, there is a process for going there. This is also mentioned: yānti deva-vratā devān pitṝn yānti pitṛ-vratāḥ. No mechanical arrangement is necessary if we want interplanetary travel. The Gītā instructs: yānti deva-vratā devān. The moon, the sun and higher planets are called Svargaloka. There are three different statuses of planets: higher, middle and lower planetary systems. The earth belongs to the middle planetary system. Bhagavad-gītā informs us how to travel to the higher planetary systems (Devaloka) with a very simple formula: yānti deva-vratā devān. One need only worship the particular demigod of that particular planet and in that way go to the moon, the sun or any of the higher planetary systems.

Yet Bhagavad-gītā does not advise us to go to any of the planets in this material world, because even if we go to Brahmaloka, the highest planet, through some sort of mechanical contrivance by maybe traveling for forty thousand years (and who would live that long?), we will still find the material inconveniences of birth, death, disease and old age. But one who wants to approach the supreme planet, Kṛṣṇaloka, or any other planet within the spiritual sky, will not meet with these material inconveniences. Amongst all of the planets in the spiritual sky there is one supreme planet called Goloka Vṛndāvana, the original planet in the abode of the original Personality of Godhead Śrī Kṛṣṇa. All of this information is given in Bhagavad-gītā, and we are given through its instruction information how to leave the material world and begin a truly blissful life in the spiritual sky.

In the Fifteenth Chapter of the Bhagavad-gītā, the real picture of the material world is given. It is said there:

Here the material world is described as a tree whose roots are upwards and branches are below. We have experience of a tree whose roots are upward: if one stands on the bank of a river or any reservoir of water, he can see that the trees reflected in the water are upside down. The branches go downward and the roots upward. Similarly, this material world is a reflection of the spiritual world. The material world is but a shadow of reality. In the shadow there is no reality or substantiality, but from the shadow we can understand that there are substance and reality. In the desert there is no water, but the mirage suggests that there is such a thing as water. In the material world there is no water, there is no happiness, but the real water of actual happiness is there in the spiritual world.

The Lord suggests that we attain the spiritual world in the following manner (Bg. 15.5):

That padam avyayam, or eternal kingdom, can be reached by one who is nirmāna-moha. What does this mean? We are after designations. Someone wants to become “sir,” someone wants to become “lord,” someone wants to become the president or a rich man or a king or something else. As long as we are attached to these designations, we are attached to the body, because designations belong to the body. But we are not these bodies, and realizing this is the first stage in spiritual realization. We are associated with the three modes of material nature, but we must become detached through devotional service to the Lord. If we are not attached to devotional service to the Lord, then we cannot become detached from the modes of material nature. Designations and attachments are due to our lust and desire, our wanting to lord it over the material nature. As long as we do not give up this propensity of lording it over material nature, there is no possibility of returning to the kingdom of the Supreme, the sanātana-dhāma. That eternal kingdom, which is never destroyed, can be approached by one who is not bewildered by the attractions of false material enjoyments, who is situated in the service of the Supreme Lord. One so situated can easily approach that supreme abode.

Elsewhere in the Gītā (8.21) it is stated:

Avyakta means unmanifested. Not even all of the material world is manifested before us. Our senses are so imperfect that we cannot even see all of the stars within this material universe. In the Vedic literature we can receive much information about all the planets, and we can believe it or not believe it. All of the important planets are described in the Vedic literatures, especially Śrīmad-Bhāgavatam, and the spiritual world, which is beyond this material sky, is described as avyakta, unmanifested. One should desire and hanker after that supreme kingdom, for when one attains that kingdom, he does not have to return to this material world.

Next, one may raise the question of how one goes about approaching that abode of the Supreme Lord. Information of this is given in the Eighth Chapter. It is said there:

“And whoever, at the end of his life, quits his body remembering Me alone at once attains My nature. Of this there is no doubt.” (Bg. 8.5) One who thinks of Kṛṣṇa at the time of his death goes to Kṛṣṇa. One must remember the form of Kṛṣṇa; if he quits his body thinking of this form, he surely approaches the spiritual kingdom. Mad-bhāvam refers to the supreme nature of the Supreme Being. The Supreme Being is sac-cid-ānanda-vigraha – that is, His form is eternal, full of knowledge and bliss. Our present body is not sac-cid-ānanda. It is asat, not sat. It is not eternal; it is perishable. It is not cit, full of knowledge, but it is full of ignorance. We have no knowledge of the spiritual kingdom, nor do we even have perfect knowledge of this material world, where there are so many things unknown to us. The body is also nirānanda; instead of being full of bliss it is full of misery. All of the miseries we experience in the material world arise from the body, but one who leaves this body thinking of Lord Kṛṣṇa, the Supreme Personality of Godhead, at once attains a sac-cid-ānanda body.

The process of quitting this body and getting another body in the material world is also organized. A man dies after it has been decided what form of body he will have in the next life. Higher authorities, not the living entity himself, make this decision. According to our activities in this life, we either rise or sink. This life is a preparation for the next life. If we can prepare, therefore, in this life to get promotion to the kingdom of God, then surely, after quitting this material body, we will attain a spiritual body just like the Lord’s.

As explained before, there are different kinds of transcendentalists – the brahma-vādī, paramātma-vādī and the devotee – and, as mentioned, in the brahma-jyotir (spiritual sky) there are innumerable spiritual planets. The number of these planets is far, far greater than all of the planets of this material world. This material world has been approximated as only one quarter of the creation (ekāṁśena sthito jagat). In this material segment there are millions and billions of universes with trillions of planets and suns, stars and moons. But this whole material creation is only a fragment of the total creation. Most of the creation is in the spiritual sky. One who desires to merge into the existence of the Supreme Brahman is at once transferred to the brahma-jyotir of the Supreme Lord and thus attains the spiritual sky. The devotee, who wants to enjoy the association of the Lord, enters into the Vaikuṇṭha planets, which are innumerable, and the Supreme Lord by His plenary expansions as Nārāyaṇa with four hands and with different names like Pradyumna, Aniruddha and Govinda associates with him there. Therefore at the end of life the transcendentalists think either of the brahma-jyotir, the Paramātmā or the Supreme Personality of Godhead Śrī Kṛṣṇa. In all cases they enter into the spiritual sky, but only the devotee, or he who is in personal touch with the Supreme Lord, enters into the Vaikuṇṭha planets or the Goloka Vṛndāvana planet. The Lord further adds that of this “there is no doubt.” This must be believed firmly. We should not reject that which does not tally with our imagination; our attitude should be that of Arjuna: “I believe everything that You have said.” Therefore when the Lord says that at the time of death whoever thinks of Him as Brahman or Paramātmā or as the Personality of Godhead certainly enters into the spiritual sky, there is no doubt about it. There is no question of disbelieving it.

The Bhagavad-gītā (8.6) also explains the general principle that makes it possible to enter the spiritual kingdom simply by thinking of the Supreme at the time of death:

“Whatever state of being one remembers when he quits his present body, in his next life he will attain to that state without fail.” Now, first we must understand that material nature is a display of one of the energies of the Supreme Lord. In the Viṣṇu Purāṇa (6.7.61) the total energies of the Supreme Lord are delineated:

The Supreme Lord has diverse and innumerable energies which are beyond our conception; however, great learned sages or liberated souls have studied these energies and have analyzed them into three parts. All of the energies are of viṣṇu-śakti, that is to say they are different potencies of Lord Viṣṇu. The first energy is parā, transcendental. Living entities also belong to the superior energy, as has already been explained. The other energies, or material energies, are in the mode of ignorance. At the time of death either we can remain in the inferior energy of this material world, or we can transfer to the energy of the spiritual world. So the Bhagavad-gītā (8.6) says:

“Whatever state of being one remembers when he quits his present body, in his next life he will attain to that state without fail.”

In life we are accustomed to thinking either of the material or of the spiritual energy. Now, how can we transfer our thoughts from the material energy to the spiritual energy? There are so many literatures which fill our thoughts with the material energy – newspapers, magazines, novels, etc. Our thinking, which is now absorbed in these literatures, must be transferred to the Vedic literatures. The great sages, therefore, have written so many Vedic literatures, such as the Purāṇas. The Purāṇas are not imaginative; they are historical records. In the Caitanya-caritāmṛta (Madhya 20.122) there is the following verse:

The forgetful living entities or conditioned souls have forgotten their relationship with the Supreme Lord, and they are engrossed in thinking of material activities. Just to transfer their thinking power to the spiritual sky, Kṛṣṇa-dvaipāyana Vyāsa has given a great number of Vedic literatures. First he divided the Vedas into four, then he explained them in the Purāṇas, and for less capable people he wrote the Mahābhārata. In the Mahābhārata there is given the Bhagavad-gītā. Then all Vedic literature is summarized in the Vedānta-sūtra, and for future guidance he gave a natural commentation on the Vedānta-sūtra, called Śrīmad-Bhāgavatam. We must always engage our minds in reading these Vedic literatures. Just as materialists engage their minds in reading newspapers, magazines and so many materialistic literatures, we must transfer our reading to these literatures which are given to us by Vyāsadeva; in that way it will be possible for us to remember the Supreme Lord at the time of death. That is the only way suggested by the Lord, and He guarantees the result: “There is no doubt.”

“Therefore, Arjuna, you should always think of Me in the form of Kṛṣṇa and at the same time continue your prescribed duty of fighting. With your activities dedicated to Me and your mind and intelligence fixed on Me, you will attain Me without doubt.” (Bg. 8.7)

He does not advise Arjuna simply to remember Him and give up his occupation. No, the Lord never suggests anything impractical. In this material world, in order to maintain the body one has to work. Human society is divided, according to work, into four divisions of social order – brāhmaṇa, kṣatriya, vaiśya and śūdra. The brāhmaṇa class or intelligent class is working in one way, the kṣatriya or administrative class is working in another way, and the mercantile class and the laborers are all tending to their specific duties. In the human society, whether one is a laborer, merchant, administrator or farmer, or even if one belongs to the highest class and is a literary man, a scientist or a theologian, he has to work in order to maintain his existence. The Lord therefore tells Arjuna that he need not give up his occupation, but while he is engaged in his occupation he should remember Kṛṣṇa (mām anusmara). If he doesn’t practice remembering Kṛṣṇa while he is struggling for existence, then it will not be possible for him to remember Kṛṣṇa at the time of death. Lord Caitanya also advises this. He says, kīrtanīyaḥ sadā hariḥ: one should practice chanting the names of the Lord always. The names of the Lord and the Lord are nondifferent. So Lord Kṛṣṇa’s instructions to Arjuna to “remember Me” and Lord Caitanya’s injunction to “always chant the names of Lord Kṛṣṇa” are the same instruction. There is no difference, because Kṛṣṇa and Kṛṣṇa’s name are nondifferent. In the absolute status there is no difference between reference and referrent. Therefore we have to practice remembering the Lord always, twenty-four hours a day, by chanting His names and molding our life’s activities in such a way that we can remember Him always.

How is this possible? The ācāryas give the following example. If a married woman is attached to another man, or if a man has an attachment for a woman other than his wife, then the attachment is to be considered very strong. One with such an attachment is always thinking of the loved one. The wife who is thinking of her lover is always thinking of meeting him, even while she is carrying out her household chores. In fact, she carries out her household work even more carefully so her husband will not suspect her attachment. Similarly, we should always remember the supreme lover, Śrī Kṛṣṇa, and at the same time perform our material duties very nicely. A strong sense of love is required here. If we have a strong sense of love for the Supreme Lord, then we can discharge our duty and at the same time remember Him. But we have to develop that sense of love. Arjuna, for instance, was always thinking of Kṛṣṇa; he was the constant companion of Kṛṣṇa, and at the same time he was a warrior. Kṛṣṇa did not advise him to give up fighting and go to the forest to meditate. When Lord Kṛṣṇa delineates the yoga system to Arjuna, Arjuna says that the practice of this system is not possible for him.

“Arjuna said: O Madhusūdana, the system of yoga which You have summarized appears impractical and unendurable to me, for the mind is restless and unsteady.” (Bg. 6.33)

But the Lord says:

“Of all yogīs, the one with great faith who always abides in Me, thinks of Me within himself, and renders transcendental loving service to Me is the most intimately united with Me in yoga and is the highest of all. That is My opinion.” (Bg. 6.47) So one who thinks of the Supreme Lord always is the greatest yogī, the supermost jñānī, and the greatest devotee at the same time. The Lord further tells Arjuna that as a kṣatriya he cannot give up his fighting, but if Arjuna fights remembering Kṛṣṇa, then he will be able to remember Kṛṣṇa at the time of death. But one must be completely surrendered in the transcendental loving service of the Lord.

We work not with our body, actually, but with our mind and intelligence. So if the intelligence and the mind are always engaged in the thought of the Supreme Lord, then naturally the senses are also engaged in His service. Superficially, at least, the activities of the senses remain the same, but the consciousness is changed. The Bhagavad-gītā teaches one how to absorb the mind and intelligence in the thought of the Lord. Such absorption will enable one to transfer himself to the kingdom of the Lord. If the mind is engaged in Kṛṣṇa’s service, then the senses are automatically engaged in His service. This is the art, and this is also the secret of Bhagavad-gītā: total absorption in the thought of Śrī Kṛṣṇa.

Modern man has struggled very hard to reach the moon, but he has not tried very hard to elevate himself spiritually. If one has fifty years of life ahead of him, he should engage that brief time in cultivating this practice of remembering the Supreme Personality of Godhead. This practice is the devotional process:

These nine processes, of which the easiest is śravaṇam, hearing the Bhagavad-gītā from the realized person, will turn one to the thought of the Supreme Being. This will lead to remembering the Supreme Lord and will enable one, upon leaving the body, to attain a spiritual body which is just fit for association with the Supreme Lord.

The Lord further says:

“He who meditates on Me as the Supreme Personality of Godhead, his mind constantly engaged in remembering Me, undeviated from the path, he, O Arjuna, is sure to reach Me.” (Bg. 8.8)

This is not a very difficult process. However, one must learn it from an experienced person. Tad-vijñānārthaṁ sa gurum evābhigacchet: one must approach a person who is already in the practice. The mind is always flying to this and that, but one must practice concentrating the mind always on the form of the Supreme Lord, Śrī Kṛṣṇa, or on the sound of His name. The mind is naturally restless, going hither and thither, but it can rest in the sound vibration of Kṛṣṇa. One must thus meditate on paramaṁ puruṣam, the Supreme Personality of Godhead in the spiritual kingdom, the spiritual sky, and thus attain Him. The ways and the means for ultimate realization, ultimate attainment, are stated in the Bhagavad-gītā, and the doors of this knowledge are open for everyone. No one is barred out. All classes of men can approach Lord Kṛṣṇa by thinking of Him, for hearing and thinking of Him are possible for everyone.

The Lord further says (Bg. 9.32–33):

Thus the Lord says that even a merchant, a fallen woman or a laborer or even human beings in the lowest status of life can attain the Supreme. One does not need highly developed intelligence. The point is that anyone who accepts the principle of bhakti-yoga and accepts the Supreme Lord as the summum bonum of life, as the highest target, the ultimate goal, can approach the Lord in the spiritual sky. If one adopts the principles enunciated in Bhagavad-gītā, he can make his life perfect and make a permanent solution to all the problems of life. This is the sum and substance of the entire Bhagavad-gītā.

In conclusion, Bhagavad-gītā is a transcendental literature which one should read very carefully. Gītā-śāstram idaṁ puṇyaṁ yaḥ paṭhet prayataḥ pumān: if one properly follows the instructions of Bhagavad-gītā, one can be freed from all the miseries and anxieties of life. Bhaya-śokādi-varjitaḥ. One will be freed from all fears in this life, and one’s next life will be spiritual (Gītā-māhātmya 1).

There is also a further advantage:

“If one reads Bhagavad-gītā very sincerely and with all seriousness, then by the grace of the Lord the reactions of his past misdeeds will not act upon him.” (Gītā-māhātmya 2) The Lord says very loudly in the last portion of Bhagavad-gītā (18.66):

“Abandon all varieties of religion and just surrender unto Me. I shall deliver you from all sinful reactions. Do not fear.” Thus the Lord takes all responsibility for one who surrenders unto Him, and He indemnifies such a person against all reactions of sins.

“One may cleanse himself daily by taking a bath in water, but if one takes a bath even once in the sacred Ganges water of Bhagavad-gītā, for him the dirt of material life is altogether vanquished.” (Gītā-māhātmya 3)

Because Bhagavad-gītā is spoken by the Supreme Personality of Godhead, one need not read any other Vedic literature. One need only attentively and regularly hear and read Bhagavad-gītā. In the present age, people are so absorbed in mundane activities that it is not possible for them to read all the Vedic literatures. But this is not necessary. This one book, Bhagavad-gītā, will suffice, because it is the essence of all Vedic literatures and especially because it is spoken by the Supreme Personality of Godhead. (Gītā-māhātmya 4)

As it is said:

“One who drinks the water of the Ganges attains salvation, so what to speak of one who drinks the nectar of Bhagavad-gītā? Bhagavad-gītā is the essential nectar of the Mahābhārata, and it is spoken by Lord Kṛṣṇa Himself, the original Viṣṇu.” (Gītā-māhātmya 5) Bhagavad-gītā comes from the mouth of the Supreme Personality of Godhead, and the Ganges is said to emanate from the lotus feet of the Lord. Of course, there is no difference between the mouth and the feet of the Supreme Lord, but from an impartial study we can appreciate that Bhagavad-gītā is even more important than the water of the Ganges.

“This Gītopaniṣad, Bhagavad-gītā, the essence of all the Upaniṣads, is just like a cow, and Lord Kṛṣṇa, who is famous as a cowherd boy, is milking this cow. Arjuna is just like a calf, and learned scholars and pure devotees are to drink the nectarean milk of Bhagavad-gītā.” (Gītā-māhātmya 6)

In this present day, people are very much eager to have one scripture, one God, one religion and one occupation. Therefore, ekaṁ śāstraṁ devakī-putra-gītam: let there be one scripture only, one common scripture for the whole world – Bhagavad-gītā. Eko devo devakī-putra eva: let there be one God for the whole world – Śrī Kṛṣṇa. Eko mantras tasya nāmāni: and one hymn, one mantra, one prayer – the chanting of His name: Hare Kṛṣṇa, Hare Kṛṣṇa, Kṛṣṇa Kṛṣṇa, Hare Hare/ Hare Rāma, Hare Rāma, Rāma Rāma, Hare Hare. Karmāpy ekaṁ tasya devasya sevā: and let there be one work only – the service of the Supreme Personality of Godhead.

Evaṁ paramparā-prāptam imaṁ rājarṣayo viduḥ (Bhagavad-gītā 4.2). This Bhagavad-gītā As It Is is received through this disciplic succession:

1. Kṛṣṇa
2. Brahmā
3. Nārada
4. Vyāsa
5. Madhva
6. Padmanābha
7. Nṛhari
8. Mādhava
9. Akṣobhya
10. Jaya Tīrtha
11. Jñānasindhu
12. Dayānidhi
13. Vidyānidhi
14. Rājendra
15. Jayadharma
16. Puruṣottama
17. Brahmaṇya Tīrtha
18. Vyāsa Tīrtha
19. Lakṣmīpati
20. Mādhavendra Purī
21. Īśvara Purī, (Nityānanda, Advaita)
22. Lord Caitanya
23. Rūpa, (Svarūpa, Sanātana)
24. Raghunātha, Jīva
25. Kṛṣṇadāsa
26. Narottama
27. Viśvanātha
28. (Baladeva), Jagannātha
29. Bhaktivinoda
30. Gaurakiśora
31. Bhaktisiddhānta Sarasvatī
32. A. C. Bhaktivedanta Swami Prabhupāda